Księgi ludności stałej
Księgi te nadal wydają się być niedoceniane przez badaczy, którzy skupiają swoją uwagę głównie na księgach metrykalnych. Te dwa rodzaje źródeł uzupełniają się. Zaryzykowalibyśmy nawet stwierdzenie, że księgi ludności stałej są dużo ciekawsze i bogatsze w informacje. Niestety, do tej pory nie spotykały się one z większym zainteresowaniem, a nawet poddane zostały krytyce ze strony statystyków, którzy podważali (częściowo słusznie) zasadność ich wykorzystania do badań, jako miarodajnego źródła (Szulc, 1920). Powrócono do nich w latach 60. (Missalowa, 1967).
W Księstwie Warszawskim księgi ludności zostały wprowadzono na mocy dekretu Kodeksu Napoleona z 18 stycznia 1810 r.. Miały one być prowadzone w każdej gminie przez prezydenta, burmistrza lub wójta. Do ksiąg tych zapisywano osoby obojga płci, bez względu na wyznanie i stan. Każdy mieszkaniec gminy musiał zostać w nich zapisany przed ukończeniem czternastego roku życia. Księgi te należało prowadzić w dwóch egzemplarzach. Jeden pozostawał w gminie a drugi odsyłano do właściwego podprefekta. Postanowieniem namiestnika z 27 stycznia 1818 r. księgi musiały być prowadzone w trzech egzemplarzach. Jeden przechowywano w biurze prezydenta, burmistrza lub wójta, drugi wysyłano do komisarza obwodowego a trzeci do komisji wojewódzkiej. Powyższe dekrety nie rozróżniały, co ważne, ludności stałej od niestałej. Kwestię tę pozostawiono do rozstrzygnięcia wewnętrznie przez władze lokalne.
W Królestwie Polskim w 1861 r. wprowadzono specjalną instrukcję omawiającą kwestie prowadzenia ksiąg ludności. Wraz z zapełnieniem całej księgi na ostatniej karcie należało umieścić protokół z zamknięcia księgi. Po zamknięciu księgi otwierano nową, do której przenoszono większość mieszkańców, pomijając osoby zmarłe oraz te, które na stałe wyprowadziły się z danej miejscowości. Co kwartał księgi były aktualizowane nadsyłanymi przez urzędników stanu cywilnego imiennymi informacjami o urodzeniach, małżeństwach i zgonach. Księgi ludności stałej były także sprawdzane przez delegację spisu wojskowego.
Na ostatnich kartach ksiąg ludności Aleksandrowa widnieje zapis z roku 1887 wykonany przez naczelnika miasta Łodzi, który zapewne dokonał kontroli prowadzenia ksiąg. Pieczęcie zamykające księgę znajdują się na każdej stronie. W zduńskowolskich księgach ludności pieczęcie zamykające księgi znajdują się na ostatnich kartach. Kontrole ksiąg zduńskowolskich miały miejsce w 1884 i i 1898.
Księgi ludności stałej Zduńskiej Woli i Aleksandrowa wykorzystane w projekcie zostały zamknięte wraz z wprowadzeniem nowego prawa o rejestracji ludności. Księgi ludności stałej Aleksandrowa zamknięto w okresie czerwiec-lipiec 1932 r., natomiast księgi zduńskowolskie w lipcu 1931.
Kolekcja ksiąg ludności Aleksandrowa obejmuje 10 tomów (od domu 1 do 675), a kolekcja ksiąg zduńskowolskich 15 tomów (od domu 1 do 508). Wpisów do ksiąg dokonywano w języku polskim i rosyjskim. Księgi te nie obejmują niestałych mieszkańców miasta.
Na potrzeby projektu wykonaliśmy pełną ekstrakcję danych dotyczących rodzin żydowskich zarejestrowanych w w.w. księgach.
Wachlarz informacji, jakie dostarczają jest następujący:
1. data i miejsce urodzenia,
2. data i miejsce ślubu,
3. data i miejsce zgonu,
4. stan cywilny [żonaty/zamężna, panna/kawaler, rozwiedziony, wdowiec/wdowa],
5. rozwody, kiedy i na mocy wyroku jakiego sądu został udzielony,
6. sposób utrzymania [w przypadku kobiety najczęściej podano: przy mężu; w przypadku dzieci: przy rodzicach],
7. dzieci,
8. imiona rodziców, nazwisko panieńskie matki,
9. religia [mojżeszowa, żydowska, ewangelicka, rzymsko-katolicka, prawosławna],
10. pochodzenie [mieszczańskie, chłopskie],
11. poprzednie miejsce zamieszkania,
12. stosunek do służby wojskowej [w przypadku mężczyzn],
13. wyroki sądowe, za co i kiedy osoba została skazana, na mocy jakich przepisów i jaką karę otrzymała,
14. migracja ludności – kto, kiedy i gdzie wyemigrował [nie podawano informacji czy była to migracja stała czy czasowa],
15. dowody osobiste – kiedy i przez kogo został wydany.
16. paszport [kiedy wydany]
17. kwestia obywatelstwa – kiedy zostało nadane lub odebrane, na mocy jakich przepisów.
Przykładowa strona księgi ludności stałej miasta Aleksandrów Łódzki, źródło: APŁOS, Akta Miasta Aleksandrowa, sygn. 280
Zapisy w księgach ludności stałej odbywały się według ustalonego kodu, którego podstawę stanowił numer domu. Zapis taki następował kolejno od pierwszego do ostatniego numeru domu w danym mieście. Pod danym numerem domu wpisywana była cała rodzina, a czasami kilka rodzin, które zamieszkiwały w danym domu.
Stałe miejsce zamieszkania nie musiało być tożsame z miejscem, gdzie rzeczywiście dana osoba zamieszkiwała. Pamiętać musimy, że stałe miejsce zamieszkania stanowi stosunek prawny, a tym samym jest ono administracyjnym miejscem zamieszkania. Miejsce gdzie dana osoba zamieszkuje faktycznie stanowi stosunek faktyczny. Liczba ludności faktycznej zwykle odbiegała od liczby ludności prawnej.
„Można (…) mieć stałe miejsce zamieszkania w miejscu, w którem się nigdy nie było, i którego pewna osoba może nawet wcale nie znać”.
Stałe miejsce zamieszkania nabywano w różny sposób. Należy wymienić tutaj kilka powodów, które taką sytuację stwarzały:
1. otrzymanie stałego miejsca zamieszkania poprzez urodzenie. W skutek tego dziecko otrzymywało stałe miejsce zamieszkania swoich rodziców,
2. poprzez zawarcie związku małżeńskiego. Jak wiemy w tradycji żydowskiej ślub brany był w miejscu zamieszkania panny młodej,
3. poprzez wystosowanie odpowiedniego oświadczenia do władz administracyjnych o zamiarze opuszczenie stałego miejsca zamieszkania i osiedlenia się w innym,
4. poprzez 40 dniowy pobyt w danym miejscu przy jednoczesnym spełnieniu określonych warunków: „pozostawaniem w terminie względem uczniów rzemieślniczych, posiadaniem w temże miejscu własności nieruchomej, posiadaniem dzierżawy, z której opłaca się przynajmniej 10 funtów rocznie, lub opłacaniem podatków miejscowych”,
5. poprzez pięcioletni okres przebywania w danym miejscu.