Rodzinne karty mieszkańców

Prezydent RP Ignacy Mościcki wydał 16 marca 1928 r. rozporządzenie o ewidencji i kontroli ludności. Rozporządzenie to było podstawą do wydania, dwa lata później, dokładniejszych przepisów: rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych o meldunkach i księgach ludności z dnia 16 października 1930.

Gminy miejskie i wiejskie miały obowiązek prowadzenia ewidencji i kontroli ruchu ludności. Prawo to dotyczyło osób rzeczywiście zamieszkałych w danej gminie, jak i osób przebywających tam czasowo.

Zapisanie do rejestru mieszkańców stanowiło dowód stałego zamieszkania. Czasowa nieobecność w danej miejscowości nie oznaczała jeszcze zmiany zamieszkania. Czasowo ludzie mogli podróżować, podejmować prace sezonowe w innym miejscu, przebywać w szpitalu znajdującym się w innym mieście lub uczyć się w szkole, która także znajdowała się w innym miejscu niż ich stałe zameldowanie. W końcu mogli czasowo przebywać w więzieniu lub odbywać służbę wojskową.

Takie osoby zostały uznane za stałych mieszkańców miejsc, w których przebywały, tylko jeśli nie posiadały już stałego zameldowania w innym mieście/miasteczku czy wsi. Podobnie dzieci znalezione i sieroty uznawane były za stałych mieszkańców miast, w których je znaleziono lub gdzie znajdował się sierociniec.
Jak zatem przebiegał proces zameldowania zgodnie z rozporządzeniem?
Lokator główny, głowa rodziny lub pracodawca zgłaszał nowego mieszkańca do właściciela domu, a ten dostarczał do urzędu gminy odpowiedni formularz karty zameldowania lub wymeldowania, który sam wypełniał. Na podstawie tych dokumentów sporządzano karty rodzinne.

Opracowano cztery typy formularzy na podstawie których następnie tworzono karty:
1. zgłoszenie zamieszkania przeznaczone do zameldowania osoby, która przybyła do danego domu z zamiarem stałego zamieszkania w nim,
2. zgłoszenie wymeldowania,
3. karta zameldowania czasowego,
4. karta wymeldowania osób, które były zameldowane na okres czasowy.

Formularze 3 i 4 służyły do odnotowania czasowego pobytu lub czasowej nieobecności osoby, która na przykład czasowo przebywała za granicą lub odbywała służbę wojskową.
Ewidencja ludności prowadzona była przy pomocy rejestru mieszkańców i ksiąg kontroli ruchu ludności.
Rejestr mieszkańców mógł mieć dwojaką postać. Mógł być prowadzony w postaci ksiąg lub w postaci kart rodzinnych.

Przykładowy rejestr mieszkańców w formie księgi, APŁOS, Akta Miasta Zduńskiej Woli, Rejestr mieszkańców, t. 27

To gminy decydowały, którą formę wybiorą. Tym samym dzisiaj w archiwach znajdujemy dla danego miasta na przykład tylko rejestry w postaci ksiąg lub rejestry w postaci kart. Księgi były chyba częstszym rodzajem ewidencji ludności. Przynajmniej częściej spotykamy je w archiwach niż kartoteki. Co ciekawe niektóre miasta, jak Zduńska Wola, posiadały oba rodzaje rejestrów: zarówno księgi, jak i karty rodzinne. Zduńska Wola – była dość dużym miastem w okresie przedwojennym. Na ogólną liczbę 46 miast w województwie łódzkim w grudniu 1931 roku zajmowała siódme miejsce pod względem liczby mieszkańców. Większe były tylko: Kalisz, Piotrków Trybunalski, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki, Zgierz i Radomsko.

Trudno dziś określić, czy prowadzenie zarówno ksiąg i kart uzależnione było od wielkości miasta. Wyżej wymienione rozporządzenie nie określało tego. Braki dokumentów w archiwach też nie pozwalają dojść do jednoznacznego wniosku.
Rejestry mieszkańców w postaci ksiąg podzielone były na tomy. Każdy tom zawierał dane zapisane według nazw ulic uporządkowanych alfabetycznie.
Jeśli gmina postanowiła prowadzić rejestr w postaci kart rodzinnych musiała dodatkowo założyć rejestr domów zarówno zamieszkałych, jak i niezamieszkałych. Do rejestru domy wpisywano według ich numerów porządkowych.

Prawo dotyczące rejestrów weszło w życie z dniem 1 lipca 1931 roku. Teoretycznie od tego momentu gminy rozpoczynały prowadzić rejestry mieszkańców, natomiast księgi ludności stałej i niestałej zostały zamknięte.

Karty rodzinne zawierają następujące informacje:
Awers:
– nazwisko,
– imiona głównego lokatora oraz imiona jego rodziców (w tym nazwisko panieński matki),
– imię żony i nazwisko panieńskie (imiona jej rodziców oraz nazwisko panieńskie matki),
– zawód głównego lokatora,
– miejsce i data urodzenia głównego lokatora i jego żony,
– miejsce i data ślubu,
– numer dowodu osobistego,
– wyznanie,
– przynależność państwowa,
– stosunek do służby wojskowej. Tutaj podawano kategorie: A (całkowicie zdolny do służby wojskowej), B, D, E, F (trwale niezdolny do służby wojskowej)
– imiona dzieci, ich miejsce i data urodzenia.

Rewers:
– poprzednie miejsce zamieszkania,
– data zamieszkania w obecnej gminie, której dotyczy karta,
– data wpisania do rejestru,
– następne miejsce zamieszkania,
– data opuszczenia gminy,
– informacje o karach (na przykład pobyt w więzieniu)
– zmiany adresów zamieszkania,
– prawne miejsce zamieszkania.

Przykładowa meldunkowa karta rodzinna, źródło: AMHMZW

W przypadku gdy jedna z osób zapisanych na karcie umierała, jej imię wykreślano, a datę śmierci zapisywano w rubryce „data opuszczenia gminy”. Jeśli natomiast któreś z dzieci osiągało pełnoletniość i wyprowadziło się do nowego mieszkania lub domu zakładano mu kartę rodzinną na jego nazwisko. To on stawał się teraz głową rodziny na nowej karcie.
Dla miasta Zduńska Wola zachowała się kolekcja obejmująca ponad 6 tys. kart rodzinnych społeczności żydowskiej. Zachowały się również karty rodzinne Polaków i Niemców mieszkających w Zduńskiej Woli. Każda z tych kolekcji ułożona jest w porządku alfabetycznym. Zapisy na kartach rodzinnych rozpoczęto w 1930 roku i prowadzono je do 1946 roku, nieliczne karty pochodzą z 1947-48 roku.
Karty powojenne dotyczą osób, które powróciły do miasta, i które zwykle pozostały w mieście do roku 1946, jak wspomniano powyżej w nielicznych przypadkach także do roku 1947 i 1948.
Dla miasta Aleksandrów Łódzki zachował się rejestr mieszkańców w formie ksiąg, który jednak ze względu na ograniczenia czasowe realizacji projektu nie został w nim uwzględniony.
Karty rodzinne stanowią bogate źródło informacji na temat społeczności dla których zostały sporządzone. Na ich podstawie możemy badać zarówno demografię, jak i migrację (stałą i czasową oraz wewnętrzną i zewnętrzną) ludności, przekrój zawodowy, stosunek do służby wojskowej, karalność. Karty wypełniano w języku polskim (w okresie II wojny światowej w języku niemieckim).

Na potrzeby projektu wykonaliśmy pełną ekstrakcję danych z kart, na których zameldowani zostali Żydzi zduńskowolscy.